ذهنیت­ها، باورها، افکار و تحلیل سیاسی مردم به عنوان یکی از موضوعات جدی در نظام سیاسی اسلام لازم است مورد توجه قرار گیرد. اگرچه تحلیل سیاسی را نمی­‌توان تنها عامل مؤثر در تصمیم­‌گیری و کنش سیاسی مردم قلمداد کرد؛ اما شاید بتوان آن را در زمره مهم­ترین عوامل به حساب آورد.

ضرورت و اهمیت موضوع تحلیل سیاسی

تحلیل سیاسی صحیح و به موقع از جایگاه ویژه‌­ای برخوردار است. اهمیت این موضوع درلحظات حساس تاریخی قابل درک است و در تصمیمات به موقع هنگام مواجهه با امر سیاسی و حکومت موثر است.

به عنوان نمونه می­توان سخن مقام معظم رهبری را پیرامون دوران حکومت امیرالمؤمنین ^{علیه السلام} به عنوان شاهد تاریخی این مدعا بیان نمود. مقام معظم رهبری ^{مدظله العالی} در یکی از بیانات خود می­‌فرمایند: «من یک وقت در دوران زندگی تقریباً پنج ساله حکومت امیرالمؤمنین (ع) و آنچه که پیش آمد، مطالعات وسیعی داشتم. آنچه من توانستم به عنوان جمع­‌بندی به دست بیاورم، این است که تحلیل سیاسی ضعیف بود. البته در درجه بعد، عوامل دیگری هم بود؛ اما مهم­ترین مسأله این بود والّا خیلی از مردم هنوز مؤمن بودند؛ اما مؤمنانه در پای هودج ام المؤمنین در مقابل علی (ع) جنگیدند و کشته شدند! بنابراین تحلیل غلط بود».

با توجه به این توضیحات تحلیل سیاسی را می­توان یکی از عوامل بسیار مهم موفقیت یا عدم موفقیت نظام سیاسی در مرحله تحقق و استمرار آن دانست. به همین دلیل نیز لازم است ضوابط آن بیان گردد و با توجه به این ضوابط مسائل و آسیب­‌های آن بررسی شود.

ضوابط تحلیل سیاسی

مقصود از ضوابط در این بخش بایدها و نبایدهای یک تحلیل سیاسی جهت تضمین صحت و درستی آن است که استخراج آن­ها با تکیه بر اندیشه اسلامی و مخصوصاً اندیشه شهید سید محمدباقر صدر ^{رحمت الله علیه} و مقام معظم رهبری ^{مدظله العالی} صورت پذیرفته است. البته باید توجه کرد که در اینجا به صورت مختصر به آن پرداخته خواهد شد. به صورت کلی می­توان موارد زیر را به عنوان ضوابط تحلیل سیاسی مطرح نمود.

توجه توأمان به آرمان­ها و واقعیت­ها

از جمله ویژگی­‌های یک تحلیل سیاسی صحیح توجه توأمان به واقعیت­‌ها و آرمان­‌ها است. در توجه به مسائل سیاسی کشور و تحلیل آن­ها لازم است دو ویژگی مهم آرمان­گرایی و واقع‌­بینی در نظر گرفته شود. بدین معنا که آرمان­ها به عنوان اهدافی که از بستر واقعیت­‌ها به آنها دست یافته می­‌شود مد نظر قرار گیرند. از جمله آسیب­‌هایی که می­توان با توجه به این ضابطه مطرح نمود، تحلیل­های سیاسی محافظه­‌کارانه و انتزاعی است. مقصود از تحلیل سیاسی محافظه‌­کارانه نوعی از تحلیل سیاسی است که صرفاً وضعیت موجود و واقعیات را در نظر می­گیرد و در چارچوب آن به تحلیل می­‌پردازد. تحلیل سیاسی انتزاعی نیز نوعی تحلیل سیاسی است که واقعیات را نادیده می­گیرد و در بررسی موضوعات و مسائل سیاسی آرمان­‌گرایانه و بدون توجه به بسترها و واقعیت­‌های موجود به تحلیل می­‌پردازد.

عدم اعتماد به دشمنان نظام اسلامی

دشمنان نظام اسلامی به عنوان افرادی که در جایگاه‌­های گوناگون همواره درصدد ضربه­‌زدن به نظام اسلامی هستند سعی در ارائه تحلیل­‌های غلط و جهت­‌دهی مردم در مسیر خواسته‌­های خود دارند. به همین جهت نیز نباید به آن­ها در هیچ سطحی اعتماد نمود. البته این کار با توجه به آنها به منظور اطلاع و آگاهی از برخی وقایع منافات ندارد؛ اما مبنا قراردادن تحلیل­‌های آن­ها و اعتماد کامل به این تحلیل­‌ها به هیچ وجه قابل قبول نیست، بلکه باید این تحلیل­ها با موازین و ملاک­‌های دیگر سنجیده شوند و مورد بررسی قرار گیرند. این ضابطه زمانی اهمیت بیشتری می­یابد که دشمن برنامه­‌ای جدی جهت نفوذ در باورها و افکار عمومی مردم داشته باشد و مردم نیز با اعتماد به دشمن نفوذ وی را اثربخش کنند.

 توجه به دیدگاه­‌های ولی­‌فقیه به عنوان یکی از آگاه­ترین افراد امت

ولی‌­فقیه علاوه بر جایگاهی که در نظارت بر امت دارد، جزئی از امت است و معمولاً از آگاه­ترین افراد امت محسوب می­شود. به همین جهت نیز می­‌تواند در شرایط سیاسی مختلف و با توجه به حضور و نقش خود در میان امت نیز اعمال نظر نماید. مردم نیز می­توانند از آگاهی او در زمینه‌­های مختلف استفاده نموده و در تفکرات و تحلیل­‌های خود مخصوصاً در زمینه سیاسی بهره­‌مند شوند.

توجه به شرایط و اقتضائات تاریخی

توجه به شرایط تاریخی و تشخیص عمل صحیح و دارای اولویت از جمله ضوابط مهم تحلیل سیاسی است که مقدمه‌­ای برای کنش سیاسی نیز محسوب می­‌شود. این ضابطه را می­توان از ماجرای عاشورا نیز استخراج نمود. یکی از درس­هایی که می­توان از امام حسین (ع) گرفت این است که ایشان در یک فصل بسیار حساس تاریخ اسلام وظیفه اصلی را از وظایف فرعی تشخیص دادند و مطابق با آن عمل نمودند.

بصیرت سیاسی

از جمله نکات مهم و کلیدی در تحلیل سیاسی داشتن بصیرت سیاسی است. بصیرت را می­توان به معنای فهم و تشخیص درست دانست که مخصوصاً در برهه­‌هایی خاص بسیار مهم و کلیدی می­شود. به عنوان نمونه می­توان عاشورا را مثال زد. در ماجرای عاشورا بی­‌بصیرت­ها فریب خوردند و بدون این که خود بدانند در جبهه باطل قرار گرفتند. همچنان که در جبهه ابن زیاد، کسانی بودند که از فساق و فجار نبودند؛ اما از بی­‌بصیرت­ها بودند.