به طور کلی در موضوع قلمرو دین با دو سوال اساسی مواجه هستیم:

1-    دین تا چه مقدار شأنیت ورود به حوزه ها و مسائل گوناگون بشری و غیربشری را دارد؟ (قلمرو ممکن یا بالقوه دین)

2-    دین تا چه مقدار به حوزه ها و مسائل گوناگون بشری و غیر بشری ورود کرده است؟ (قلمرو بالفعل دین)

اگر رویکرد ما نسبت به مسأله قلمرو دین یک رویکرد کلامی و تئوری محض باشد، حل مسأله نخست یعنی قلمرو بالقوه دین نیز موضوعیت پیدا می کند، لکن از آن جایی که غرض ما در مسأله «علم دینی»، برداشت حداکثری از منابع دین است، دیگر نیازی به حل نزاع نخست نبوده و باید تکلیف خود را نسبت به نزاع دوم یعنی قلمرو بالفعل دین معلوم نماییم.

با توضیحات فوق روشن می شود که مسأله اصلی در قلمرو دین عبارت است از:

گزاره های دین واصل با زبان متعارف، پاسخگوی چه مقدار از مسائل و نیازهای انسان است؟

محل نزاع مذکور از جهات زیر شمول دارد:

1.     تمام دین واصل یعنی مجموعه آیات قرآن و روایات (قول، فعل و تقریر اهل بیت علیهم السلام)

2.     تمام مسائل حقیقی (هست و نیست) و اعتباری (باید و نباید)

3.     تمام نیازهای فردی و اجتماعی

4.     تمام نیازها جهت تحصیل اعلی درجه کمال دنیوی و اخروی

امور زیر از محل نزاع خارج می باشد:

1.     قلمرو دین نفس الامری (که شامل تمام جزئیات می شود) و دین صادر

2.     لایه باطنی آیات قرآن که از طریق علم غیب، شهود، علم جفر و امثال آن به دست می آید.

3.     نتایج عقل بشری و تجربه اطمینان آور: از آن جایی که دغدغه ما در مسأله «علم دینی»، استخراج علم از منابع منقول دین است، قول به حداکثری بودن دین با تعریف مذکور خارج از محل نزاع محسوب می شود.

4.     احکام ظاهری (محصول اصول عملیه یا ادله فقاهتی)

 هدف و ضروریت تحقیق

بحث قلمرو دین یکی از مسائل مهم فکری در حوزه دین شناسی و فلسفه دین است که دارای نتایج و آثار علمی و عملی فراوانی می باشد مانند:

1-    در سایه این بحث، محدوده دین در عرصه های مختلف زندگی بشری اعم از مسائل فکری و اعتقادی، عبادی، اجتماعی، سیاسی، اقتصای و ... مشخص می شود و مشروعیت دین در این عرصه ها معلوم می گردد.

2-    معنی خاتمیت، جامعیت و اکمال دین به طور صحیح تبیین و اثبات می شود.

3-    تبیین قلمرو دین موجب تفکیک قلمرو دین از قلمرو علم می گردد و این امر می تواند راه حلی برای برخی از تعارضات احتمالی علم و دین باشد.

4-    با تبیین قلمرو دین، انتظارات بشر از دین منطقی می شود؛ در نتیجه برای دریافت انتظارات بجا سراغ دین می رود؛ همچنین با نداشتن انتظارات بی جا از دین، اشتباهات، کوتاهی ها و عقب ماندگی های خود را به پای دین نمی گذارد.

5-    تعیین قلمرو و میزان جامعیت دین، مقدمه و پیش نیاز ایجاد نظام اسلامی، جامعه اسلامی و تمدن عظیم اسلامی است.

 به طور خلاصه، مهم ترین ثمره کشف قلمرو دین، تعیین نوع انتظار از منابع دین در عملیات اجتهاد و فرایند استنباط است.

1-    اگر قائل به یک دین حداکثری باشیم: تلاش می کنیم به هر نحوی که ممکن است، پاسخ نیازهای خود را از منابع دینی استخراج نموده و به دین نسبت دهیم.

2-    اگر قائل به یک دین حداقلی باشیم: صرفا کلیات را از دین گرفته و در سایر امور به تجربه و عقل بشری تکیه می کنیم.

3-    اگر قائل به یک نظریه میانه باشیم: هرچه را دین بیان کرده دریافت نموده و هر مقدار که بیان نشده را با استفاده از عقل و تجربه بشری پوشش می دهیم.

این مقاله توسط شیخ محمد حسن وکیلی به رشته تحریر درآمده است و چکیده آن به شرح ذیل می باشد:

«قلمرو دین» را از جهات گوناگونی می توان مورد بحث و بررسی قرار داد. در این مقاله درصدد آن هستیم که قلمرو دین را از زاویه تولید علم دینی مورد بررسی قرار دهیم. از آن جایی که یک محقق در عرصه تولید علم دینی با دین واصل (یعنی مجموعه قرآن و منابع روایی موجود) سر و کار دارد، بنابراین محل نزاع در قلمرو دین، قلمرو بالفعل دین است نه قلمرو بالقوه دین. نظرات گوناگونی در باب محدوده و وسعت دین از سوی اندیشمندان ارائه شده است. این نظرات به طور خلاصه عبارت اند از: قلمرو حداقلی، قلمرو حداکثری به نحو مطلق، قلمرو حداکثری در عرصه هدایت و قلمرو حداکثری در عرصه کلیات. نظریه مختار که در این مقاله به دنبال اثبات آن هستیم، نظریه اعتدالی در باب قلمرو دین است. بنا بر این نظریه، هرچند دین نفس الامری دارای جامعیت مطلقه است، لکن دین واصل که در اختیار ما قرار دارد، فاقد جامعیت مطلقه می باشد. بنابراین، روش صحیح و منطقی در کشف قلمرو دین، مراجعه به منابع دینی است و استفاده از برهان عقلی یا کلامی جهت کشف قلمرو دین معقول نخواهد بود.