در الگوی مطلوب نظام ارزی دو دسته مباحث یافت می‌شود؛ مباحث «مکتبی» و «فنی». مباحث مکتبی، هدف را مشخص می‌کنند و مباحث فنی، ابزار رسیدن به هدف. مثلاً بحث از خارج شدن یا نشدن ارز از چرخه ارزی بحثی مکتبی و بحث از مکانیزم افزایش کارایی ارز فنی است. در چند یادداشت تلاش می‌شود مطالبی پیرامون مباحث مکتبی نظام ارزی مطرح شود.

نقش دولت در نظام ارزی

دولت یکی از اجزاء مهم و اساسی نظام ارزی محسوب می‌گردد که وظایفی از قرار زیر، در حیطه‌های مرتبط با نظام ارزی بر عهده دارد:

1. ایجاد بستر فعالیت اقتصادی مولد

از آنجا که وضعیت بازار ارز متأثر از بخش واقعی اقتصاد است، مهم‌ترین وظیفه دولت در نظام ارزی ناظر به بخش واقعی اقتصاد خواهد بود. وظایف دولت در این بعد به چهار شکل عمده «هدایت و سیاست‌گذاری»، «حمایت و پشتیبانی»، «نظارت» و «تصدی» تقسیم می‌شود. دولت باید مردم را کارگزاران اصلی اقتصادی بداند. دولت در مرحله اول، سرمایه‌گذار و تولیدکننده و فعال در عرصه‌های اقتصادی نیست‌ و این فعالیت‌ها باید به‌وسیلۀ خود مردم انجام گیرد.

2. مراقبت از کارکرد واقعی ارز

ارز در وهله اول به عنوان یک پول محسوب می‌شود و نقش اصلی آن ایفای وظایف پول است. ارز باید در چرخه نظام ارزی در گردش باشد و تسهیل‌کننده مبادلات خارجی در عرصه صادرات و واردات و سایر عرصه‌های مرتبط از جمله سرمایه‌گذاری باشد. از آنجا که انحراف ارز از نقش اصلی خود و کنز و انباشت و خارج کردن آن از چرخه نظام ارزی، موجب به هم خوردن عرضه و تقاضا و ایجاد رکود در بخش‌های مرتبط و در نتیجه تورم شده است، دولت موظف است که به وسیله ابزارهایی که مکتب اقتصاد اسلامی در اختیار او گذاشته است، جلوی انحراف مذکور را گرفته و ارز را به چرخه ارزی برگرداند تا ارز صرفاً انجام دهنده آن چیزی باشد که برای آن پدید آمده است.

به طور کلی، حکومت اسلامی موظف است با مانع‌شدن از تمرکز اموال و عدم توزیع آن، تعادل اجتماعی را حفظ کند. در سایه صورت کامل اقتصاد اسلامی، جهت‌گیری دولت بایستی به سوی بازگرداندن نقدینگی به نقش طبیعی خود به مثابه ابزاری برای تبادل –نه ابزاری برای رشد سرمایه به وسیله ربا یا احتکار- باشد و مالیات‌هایی را بر اندوخته‌های راکد و متراکم ثروت وضع کند و کلیه عملیات سرمایه‌داری واسطه‌گری را تا آنجا که ممکن است حذف کند؛ عملیاتی که بین تولید کالا و رسیدن آن به دست مصرف‌کننده قرار می‌گیرد. حکومت باید با احتکار، یعنی هر عملی که حالت کمبود مصنوعی نسبت به کالا به قصد بالا بردن ارزش آن صورت می‌گیرد، مبارزه کند.

3. جلوگیری از انحراف در قیمت ارز

نظارت همه ­جانبه دولت بر جریان مبادله و بازارها برای از بین بردن زمینۀ انحصار مخرب، احتکار و تسلط نامشروع بر بازارها، از ضروریات جلوگیری از انحراف در مبادله و شکل‌گیری قیمت غیرعادلانه است.

ارزش مبادلاتی حقیقی کالاها و خدمات در اقتصاد مبتنی بر دو عامل «فایده کاربردی» و «میزان دسترسی» است. گاهی احتکار یا دخالت اراده افراد در جریان عرضه یا تقاضا، در تعیین بهای فعلی کالا یا دستمزد فعلی کار خدماتی مؤثر واقع می‌شود؛ اما این بها، بهای مصنوعی است که با ارزش مبادلاتی واقعی مطابقت ندارد؛ یعنی این بها، بهایی است که در شکل‌گیری آن، اراده انسان برای بهره‌کشی از دیگران مؤثر بوده است. اسلام بین ارزش واقعی و بهای کاذب فرق می‌گذارد و بر اساس آن، دولت تلاش می‌کند تا ارزش مبادلاتی کالا و خدمات در زمینه‌های مختلف اقتصادی محفوظ بماند و در مقابل هرگونه انحراف قیمت موجود در بازار از این قیمت که به سبب کمبود مصنوعی ناشی از احتکار، بالا یا پایین می‌شود، مقاومت کند.

در کشور ما به دلیل وابستگی نظام ارزی به نفت و مواد خام به عنوان منبع اصلی تأمین‌کننده منابع ارزی کشور، وابستگی به دلار و پذیرش آن به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع مورد استفاده بانک مرکزی و معاملات تجاری کشور، احتکارهای ارزی که توسط برخی اشخاص حقیقی یا حقوقی در چرخه نظام ارزی رخ می‌دهد و ... که بسته به شرایط سیاسی و اقتصادی مختلف، منجر به کاهش میزان دسترسی به ارز می‌شوند و هم‌چنین به دلیل فایده کاذبی که به دلایل مختلف اقتصادی و غیراقتصادی برای ارز ایجاد شده و ارز به مثابه یک ابزار سرمایه‌گذاری در نظر گرفته می‌شود، قیمت ارز در شرایط مختلف اقتصادی نوسانات نامتناسب و نابه‌هنجاری داشته است. دولت موظف است با رفع عواملی که موجب به هم خوردن دو اصل تعیین‌کننده ارزش ارز می‌شوند، از نوسانات قیمتی ارز جلوگیری کند.

سید حسین حسینی

منابع:

صدر، سید محمدباقر، 1393، اقتصاد ما (جلد اول)، ترجمه: سید محمدمهدی برهانی، قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (ره) (انتشارات دار الصدر)، چاپ اول

صدر، سید محمدباقر، 1393، اقتصاد ما (جلد دوم)، ترجمه: سید ابوالقاسم حسینی (ژرفا)، قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (ره) (انتشارات دار الصدر)، چاپ اول

صدر، سید محمدباقر، 1394، اسلام راهبر زندگی، مکتب اسلام، رسالت ما، ترجمه: مهدی زندیه، قم: پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر (ره) (انتشارات دار الصدر)، چاپ دوم