باسمه تعالی

آغاز بحران میزان مشارکت سیاسی در ایران؟

آسیب‌شناسی عوامل کاهنده میزان مشارکت سیاسی مردم در ایران

سید رضا حسینی

هسته فرهنگ و مشارکت سیاسی

مشارکت مفهومی چندبعدی و پیچیده است که هر جامعه‌ای نسبت به قوام خود از سطوح مختلفی از آن در ابعاد مختلف برخوردار است؛ بر همین اساس جوامع مختلف به دنبال ایجاد و افزایش مشارکت شهروندان در عرصه‌های گوناگون اجتماعی هستند تا بدین طریق، هم‌بستگی اجتماعی و پیوندهای اجتماعی‌شان را محکم و از فروپاشی اجتماعی جلوگیری کنند.

یکی از انواع مهم مشارکت که بسیار مورد بحث و بررسی قرار گرفته، مشارکت سیاسی است. مشارکت سیاسی در چهارچوب‌های متعارف و قانونی را یکی از سنجه‌های توسعه سیاسی در کشورهای جهان به شمار آورده‌اند. با رونق فزاینده‌ی بحث مشارکت سیاسی در دهه‌های اخیر، هم‌اکنون این بحث یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مفاهیم در علوم سیاسی و اجتماعی به شمار می‌رود. امروزه متفکران و صاحب‌نظران توسعه، مشارکت را از مهم‌ترین ارکان توسعه به شمار می‌آورند و در توسعه سیاسی برای آن اهمیتی دوچندان قائلند. به اعتقاد آنان، مشارکت سیاسی از ضرورت‌های جدانشدنی و انکارناپذیر نظام سیاسی در قرن بیست و یکم است و اصلی‌ترین شاخص توسعه‌یافتگی سیاسی، پاسخ به نیاز فزاینده‌ی مشارکت سیاسی و نهادینه کردن آن در قالب نهادهای مدنی است.

مفهوم مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران همواره از مفاهیم و موضوعات مهم جامعه سیاسی ایران بوده است که این نکته در انتخابات 1398 و 1400 پررنگ‌تر دیده شد. مهم‌ترین جلوه مشارکت سیاسی در جمهوری اسلامی ایران و نظام‌های مردم‌سالار، مشارکت رأی‌دهی و حضور در پای صندوق‌های رأی است. رأی دادن مؤثرترین و عملی‌ترین وسیله برای شهروندان است تا افکار، عقاید و مطلوب‌های خود را در اداره امور سیاسی و اجتماعی اعمال کنند. در ایران مشارکت سیاسی در شکل شرکت در انتخابات، اغلب بسیار مهم و حساس تلقی می‌شود. مشارکت مردم در انتخابات اثرهای زیادی روی جامعه و اعضای آن دارد؛ نظیر انتخاب سیاست‌گذاران و اداره‌کنندگان امور جامعه، انتخاب سیاست‌ها، برنامه‌ها و چگونگی اداره امور جامعه، گردش قدرت و در نتیجه اعمال فشار روی قدرتمندان و همچنین مشروع نمودن نظام، قدرت‌نمایی به خارج، پیوند علایق و ایجاد همبستگی، تولید رضایت از نظام سیاسی، پاسخگوتر شدن حکومت و نهادهای انتخاباتی آن، احساس مسئولیت بیشتر شهروندان مشارکت‌کننده برای حل مسائل جامعه.

اهمیت مشارکت سیاسی مردم در نظام سیاسی کشور

در جمهوری اسلامی ایران با توجه به شرایط خاص کشور و ایدئولوژی حاکم بر آن، مشارکت سیاسی مردم در عرصه‌هایی نظیر انتخابات از اهمیت بالایی برخوردار است؛ بنابراین یکی از موضوعات مهم، بررسی عواملی است که منجر به کاهش میزان مشارکت سیاسی در انتخابات خواهد شد و این پدیده در انتخابات 1398 و 1400 دیده شد و عدم آسیب‌شناسی و حل این معظل خطری جدی برای جمهوری اسلامی ایران و مشروعیت نظام خواهد بود؛ زیرا ميزان مشاركت رأي‌دهندگان در انتخابات و نتايج آن، معمولاً شاخصي براي پي بردن به ميزان خشنودي و نارضايتي مردم از شرايط حاكم بر جامعه در حوزه‌هاي مختلف اقتصادي، سياسي و اجتماعي به شمار مي‌آيد؛ درك اينكه چرا افراد در فرايندهاي سياسي مشاركت مي‌كنند و بررسي عوامل مختلف مؤثر بر اين پديده مي‌تواند به برنامه‌ريزان و تصميم‌گيرندگان درحوزه‌هاي گوناگون كمك كند. نکته‌ی مهم در این زمینه این است که انگیزه‌هایی چون تقویت انسجام ملی، پیروی از مقام رهبری، حمایت از نظام جمهوری اسلامی ایران و احساس تکلیف شرعی، رابطه معناداری با مشارکت انتخاباتی دارند. از میان منابع اجتماعی مورد بررسی، «پایبندی به انجام تکالیف شرعی»، «اعتماد سیاسی»، «علاقمندی به سیاست»، «مهارت‌های مشارکتی» و «احساس اثربخشی سیاسی» همبستگی معناداری با مشارکت انتخاباتی نشان می‌دهند.

عوامل مؤثر در کاهش میزان مشارکت در انتخابات ایران (1398 و 1400)

کاهش میزان مشارکت سیاسی در انتخابات به معنای ایجاد جدایی و انفصال بیشتر مردم و سیستم سیاسی است. تداوم این وضعیت در نهایت در برنامه‌ریزی‌های اساسی برای اداره‌ی جامعه و ثبات و سازماندهی اجتماعی اختلال ایجاد کرده است و با ایجاد تنش‌ها و بحران‌ها از انجام برنامه‌های توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ممانعت به عمل می‌آورد؛ به عبارت دیگر، افزایش میزان مشارکت سیاسی در جامعه می‌تواند در ایجاد تعادل و هماهنگی لازم نقش بسیار مثبتی ایفا نماید. با توجه به این نکته، شناخت عوامل مژثر در کاهش میزان مشارکت مردم در انتخابات مجلس شورای اسلامی در سال 1398 و انتخابات ریاست جمهوری در سال 1400 به منظور برطرف‌سازی آن‌ها و در نهایت افزایش میزان مشارکت از اهمیت بالایی برخوردار است تا از وقوع مشکلات و آسیب‌های متعدد در آینده‌ی نظام سیاسی کشور جلوگیری شود. در ادامه به برخی از مهم‌ترین عوامل مؤثر در این زمینه که نقش مستقیم یا غیرمستقیمی در کاهش میزان مشارکت مردم در انتخابات داشته است، اشاره خواهد شد:

1)     کاهش اعتماد و سرمایه اجتماعی مردم

2)     ویژگی‌های شخصیتی کاندیدای انتخابات به عنوان عامل انگیزشی در مشارکت رأی‌دهندگان

3)     نقش گروه‌های مرجع و شبکه‌های اجتماعی و مذهبی در مشارکت انتخاباتی

4)     شرایط اقتصادی و تأثیر آن بر میزان مشارکت سیاسی مردم در انتخابات

5)     وجود یأس و ناامیدی اجتماعی در تأثیر انتخابات در بهبود مشکلات

6)      نقش رسانه و تبلیغات سوء دشمن در کاهش میزان مشارکت در انتخابات

منابع

1.     ثقفی، سید محمد (1378) اسلام و دمکراسی. فصلنامه حکومت اسلامی، شماره 14 ،ص 206

2.     صدر، سیدمحمد باقر(1378) الاسس الاسلامیه، الاساس رقم 6، کتاب محمدالحسینی، ص 348

3.     جمشیدی، محمدحسین (1378). مفهوم و چیستی حکومت در اندیشه سیاسی شهید صدر. فصلنامه سیاست. دوره 38 ، ش 3